مستندمسابقه خانه ما

روزه در روزهای بلند و دشواری آن برای افراد نوبالغ و نحیف و مسن و تعیین تکلیف فرد در صورت خوف از بیماری در چنین روزهایی از موارد پرسش از مراجع عظام تقلید و متخصصان علوم پزشکی است. در این خصوص ابتدا پرسشی را با مرجع عالیقدر تشیع، حضرت آیت الله العظمی سیستانی درباره تکلیف روزه در روزهای بسیار بلند در صورت خوف از بیماری برای افراد نوبالغ (نوجوان) یا نحیف و مسن در میان گذاشته ایم و سپس دیدگاه متخصصان علوم پزشکی را در حد مقدور جویا شده ایم.

به گزارش سایت خانه ما و به نقل از شفقنا متن پرسش به همراه پاسخ جامع مرجع عالیقدر جهان تشیع به شرح ذیل است:

فتوای فقهی چیست؟

پرسش:
اگر از دیدگاه متخصصان، روزه برای مدت بیش از مثلا ۱۸ ساعت برای دختران و پسران نوبالغ و یا افراد نحیف و مسن، احتمال عقلایی تاثیر نامطلوب بر رشد داشته و یا احتمال بیماری ها و نارسائی کلیوی و امثال آن را افزایش دهد، آیا چنین نظر کارشناسی و یا خوف و احتمال ضرر از سوی عقلا و یا شخص مکلف، مجوز رفع تکلیف روزه به ویژه در کشورهایی با روز های بسیار بلند نظیر کشورهای اروپایی که در تابستان ممکن است طول روز حدود ۲۰ ساعت یا بیشتر باشد، می شود؟

پاسخ:
اگر ضرر محتمل از نظر عقلا، معتنا به (قابل اعتنا) نیست ویا قابل پیشگیرى است (مثلاً با استفاده از نوعى از غذاها یا مایعات در سحرى ویا با استراحت در ساعات بیشترى در روز)، باید روزه را بگیرد؛ اما در غیر این دو صورت، روزه ی هر روزى که خوف ضررش را دارد بر او واجب نیست، بنابر این اگر روزه گرفتن حتى یک روز برایش بى ضرر است باید همان یک روز را روزه بگیرد و معیار خوف، خود مکلف است و نظر کارشناس اگر برایش موجب خوف نشود اعتبارى ندارد.

اگر روزه طولانى، ضرر چندانى برایش ندارد ولى مشقت زیادی دارد باید نیت روزه کند وهر وقت در اثناء روز، ادامه روزه حرجى (دشوار) شد مى تواند به مقدار ضرورت از آب و یا غذا استفاده کند وسپس آن روز را قضا نماید.

دیدگاه متخصصان علوم پزشکی چیست؟

مهم ترین عمل در ماه مبارک رمضان که در روایات ما به عنوان ماه میهمانی خداوند متعال معرفی شده «روزه» است. علاوه بر تاکیدات و سفارشاتی که دین اسلام در خصوص آثار و فواید معنوی و اخروی روزه داری داشته است، دانشمندان و متخصصان علوم پزشکی نیز بر فواید جسمی و روحی آن اذعان دارند و حتی از آن به عنوان کلید درمان بسیاری از بیماری ها بخصوص بیماری های روحی یاد می کنند، اما روزه گرفتن در مواردی نیز در صورت پیامدها و عوارض معتنا به که می تواند بر جسم انسان های بیمار وارد کند منع شده است.

این پرسش مخصوصا در شرایط جغرافیایی که موجب می شود تا عده ای در برخی از کشورها، روزه داری را با روزهای بسیار طولانی (در برخی از کشورها ساعت روزه داری روزه داران به ۲۰ ساعت یا بیشتر می رسد) در پیش داشته باشند، بیشتر مورد توجه قرار می گیرد. به همین دلیل از پزشکان متخصص خواسته‌ایم تا نظرات علمی خود را در این خصوص بیان کنند.

در این حال انتظار می رود به دیدگاه های کارشناسان مطروحه در این نوشتار اکتفا نشود چرا که ممکن است متخصصان دیگری نظر متفاوت داشته باشند. لذا هر مکلف در صورت بیماری یا نگرانی معتنا به از احتمال زیان روزه، باید خود به متخصص رجوع کند و نهایتا پس از شنیدن نظر متخصص، مکلف باید شخصا به جمع بندی و تصمیم برسد که آیا احیانا خوف زیان واقعی وجود دارد و آیا تکلیف از او ساقط شده است یا نه؟

پرسش:

آیا روزه در روزهای بالای ۱۸ ساعت و به خصوص در فصل گرما به افراد تازه بلوغ یافته یا افراد مسن و نحیف آسیب می زند؟ چه اندازه احتمال وجود ضرر جسمانی در ایام روزه داری و بعد از ماه رمضان به این افراد وجود دارد؟ برای پاسخ به این پرسش دیدگاه متخصصان مختلف را جویا شده ایم.

نظر متخصصین گوارش

دکتر اسحاق حسینی، فوق تخصص گوارش و استاد دانشگاه علوم پزشکی تهران: روزه داری و خودداری از خوردن و آشامیدن بیش از ۱۸ ساعت آن هم در فصل گرما برای هر دو گروه یعنی دختران و پسران تازه بلوغ یافته و همچنین افراد مسن به دلیل ضعف و کندی حرکت دستگاه گوارشی، آسیب جدی وارد می کند و این افراد تنها به شرطی می توانند روزه بگیرند که در طول روز در معرض آفتاب قرار نگیرند و به اندازه کافی استراحت داشته باشند و همین طور به دلیل این که یبوست، یکی از مهم ترین پیامدهای روزه داری این افراد است، توصیه می کنیم بین افطار و سحر حتما میوه،‌ آب و سبزیجات به اندازه کافی مصرف کنند.

دکتر زیبا احمدی، متخصص بیماری های گوارشی: افراد مسن یا نوبلوغ که شرایط بحرانی و وخیمی به لحاظ ابتلا به بیماری‌های گوارشی دارند مجاز به روزه‌داری نیستند. همچنین بیمارانی که جراحی داشته یا التهاب روده دارند روزه داری آنها توصیه نمی شود. تصمیم نهایی در خصوص روزه داری این افراد به دلیل گرما و ساعات طولانی، نیازمند نظر پزشک است.

ایرج خسرونیا، رییس انجمن متخصصان داخلی و عضو هیات علمی دانشگاه علوم‌پزشکی شهید بهشتی: معمولا به گوارش، زیاد آسیب وارد نمی شود و بیشتر، کلیه ها در خطر هستند و لطمه می بینند، اگر افراد آب زیاد نخورند به خصوص کسانی که زمینه بیماری کلیه و فشارخون داشته باشد یا بیماری دیابت و مرض قند داشته باشند، به کلیه های آنان صدمه وارد می شود. افراد باید موقع افطار و سحر غذایی بخورند که احتیاج به آب نداشته باشد و چند ساعتی هم که غذا می خورند، از موادی استفاده کنند که مایعات بدن را جبران کند، ولی به طور کلی اولین قسمت از بدن که به دلیل کم آبی لطمه می خورد، کلیه است، پس از آن ممکن است سیستم گوارش، کبد و مغز آسیب ببینند. اگر کلیه آسیب ببیند، در همان روزهای اول یا به عبارتی دو یا سه روز بعد، اوره، کراتین و پتاسیم خون بالا می رود و شخص کم خون می شود و ممکن است که سرگیجه و حالت تهوع داشته باشد، خشکی دهان و چشم به وجود می آید و فرد نمی تواند عرق کند، همه اینها عوارض کم آبی و بی آبی بدن است و بسیار مضر هستند.

دکتر اسحاق عمرانی, متخصص گوارش: روزه داری افراد مسن و نوبلوغ در صورتی که بیماری گوارشی خاصی نداشته باشند و در طول روز استراحت کنند و در معرض گرما قرار نگیرند اشکالی ندارد.

دکتر فرزاد غنی پور، متخصص گوارش: روزه داری افراد مسن و نوبلوغ در شرایطی که مشکل گوارشی نداشته باشند با رعایت اصول تغذیه ای در فواصل افطار تا سحر مشکلی ندارد. فقط اگر در طول روزه داری دچار مشکلاتی نظیر سرگیجه، تاری دید یا برخی موارد دیگر شدند روزه خود را افطار کنند.

نظر متخصصین قلب

دکتر ایرج منوچهری، فوق تخصص قلب: به طور کلی روزه داری افراد مسن و نوبلوغ در صورتی که در شرایط سالم جسمی قرار داشته باشند منع نشده است چرا که روزه داری با کم کردن عوامل خطر از جمله کاهش چربی خون، کاهش وزن، کم کردن یا قطع سیگار و کاهش هموسیستئین خون، از بروز بیماری های قلبی جلوگیری می کند. اما افراد مسن به دلیل این که بیشتر در معرض بیماری های قلبی قرار دارند قبل از روزه داری با پزشک خود مشورت کنند. به طور کلی در مورد روزه داری افرادی (اعم از مسن با نوبلوغ) که به بیماری های قلبی مبتلا هستند بسته به شدت و ضعف هر بیماری می توان در مورد روزه گرفتن یا نگرفتن بیمار تصمیم گرفت. گرچه مشورت با پزشک متخصص قلب و عروق، بهترین راهنما برای این بیماران است.

دکتر میترا حسامی، متخصص قلب: روزه داری برای افراد سالم اعم از مسن و نوبلوغ اگر هیچ مشکل یا نارسایی قلبی نداشته باشند مانعی ندارد به شرطی که روزه داری آنها از نظر تغذیه و ورزش بر اساس اصول باشد اما افرادی که مشکل نارسایی قلبی داشته باشند جدا از این که چه نوع بیماری دارند بدون مشورت پزشک به هیچ عنوان توصیه نمی شود چرا که روزه گرفتن بیماران دارای سابقه جراحی قلب یا افرادی که دچار گرفتگی عروق قلبی هستند و برخی موارد دیگر، خطرناک و منع شده است. بنابراین توصیه می کنیم افراد مسن و نوبلوغ که خودشان یا در خانواده سابقه مشکل قلبی دارند بدون مشاوره با پزشک متخصص قلب روزه نگیرند.

دکتر علی اکبر علیزاده، متخصص قلب: روزه داری افراد مسن و نوبلوغ در ساعاتی طولانی آن هم در فصل گرما اگر هم بیماری خاصی نداشته باشند به دلیل این که از نظر شرایط سنی در معرض برخی بیماری ها و آسیب های جسمی می باشند بدون مشورت پزشک به هیچ عنوان توصیه نمی شود. بنابراین توصیه من این است که این افراد قبل از اقدام به روزه داری با پزشک مشورت کنند چرا که در برخی موارد، جبران پیامدهای آن بسیار دشوار است ضمن این که بسیاری از بیماران قلبی نیز باید با رعایت برخی دستورالعمل های پزشکی روزه بگیرند .

محمد رضا چراغی، متخصص قلب: اثرات مثبت روزه در ماه رمضان بر روی سیستم قلبی عروقی افراد سالم اعم از مسن و نوبلوغ به طور مستقیم و نیز با تاثیر بر سایر عوامل خطر بیماری های قلبی عروقی نشان داده شده است. در حقیقت روزه ماه رمضان اثرات کاهنده روی چند عامل خطر مهم بیماری عروق کرونر قلب شامل چاقی، افزایش قند خون‌، افزایش فشار خون، افزایش کلسترول خون و استعمال دخانیات و مصرف الکل دارد. با این وجود ضروری است افرادی که مبتلا به بیماری‌های قلبی و عروقی هستند در مورد امکان روزه داری با پزشک معالج خود مشورت کنند. چرا که بیماری ‌های قلبی طیف گوناگونی از جمله بیماری ‌های دریچه ‌‌های قلبی، عروق قلب، نارسایی عضله قلب و آریتمی های قلبی را شامل می شوند که در هر مورد با توجه به شرایط بیمار و بیماری همچون شدت و ضعف بیماری قلبی می‌توان در مورد روزه گرفتن یا نگرفتن بیمار تصمیم گرفت.

منوچهر قارونی، متخصص قلب و عروق و استاد دانشگاه علوم پزشکی تهران: روزه داری در قلب افراد جوان و نوجوان مشکلی ایجاد نمی کند، اما ممکن است افراد سالمند بر اثر روزه داری آن هم در هوای گرم، بسیار عرق کنند و همین مساله موجب می شود که غلظت خون پیدا کنند و حالشان بد شود. بیماران قلبی هم که دارو مصرف می کنند، می توانند داروی خود را افطار و سحر بخورند. چندین ماه پس از گذشت ماه رمضان اثری نشان داده نخواهد شد، ولی ضعف و بی حالی به همراه خواهد داشت، البته این بی حالی و ضعف در میان کسانی که نارسایی کلیه و نارسایی قلبی داشته باشند، بسیار بیشتر خواهد بود ولی اگر هیچ کدام از این بیماری ها را نداشته باشد، مساله ای پیش نخواهد آمد.

نظر متخصصین غدد

دکتر علیرضا استقامتی، فوق‌تخصص بیماری‌های غدد و استاد غدد دانشگاه علوم پزشکی تهران: عاقلانه‌ترین کار این است که افراد، به خصوص افراد مسن و حتی نوبلوغ حتما با پزشک خود در خصوص گرفتن روزه و این که چه خطراتی در کمین اوست، مشورت کند. اما در خصوص روزه داری بیماران دیابتی چه از نوع وابسته به انسولین و چه غیر وابسته به آن باید متناسب با وضعیت شرایط خاص بیمار تصمیم گرفت. به طور کلی بیماران دیابتی که نیازمند تزریق انسولین هستند، ممنوعیت روزه‌داری دارند یا کسانی که نوسانات قندخون آنها کنترل نشده است، نباید ریسک کنند چون روزه گرفتن برای آنها ضرر دارد.

دکتر مریم واشقانی، متخصص غدد: افراد مسنی که به دیابت مبتلا هستند پیش از روزه داری باید با مراجعه به پزشک، درباره وضعیت قند خون و پرفشاری خون، اختلالات چربی خون، اختلال عملکرد کلیه، بیماری های قلبی- عروقی و برنامه درمانی با پزشک معالج خود مشورت کنند. در صورتی که پزشک اجازه روزه داری داد لازم است در مورد بروز مشکلات احتمالی مانند افت یا افزایش قند خون و راه حل این مشکلات، آموزش‌های لازم را دریافت کنند.اما با توجه به شیوع کم دیابت در سنین نوجوانی و پایین تر، افراد نوبلوغ نیز در صورت نداشتن مشکل خاص می توانند روزه بگیرند.

دکتر هادی امیری، متخصص غدد: روزه داری در روزهای گرم و طولانی برای افراد مسن که در معرض انواع بیماری ها قرار دارند و همچنین نوبلوغ اگر در شرایط سالم جسمی هم قرار داشته باشند بدون اجازه پزشک توصیه نمی شوند.

دکتر محمد ربانی، متخصص غدد: روزه داری افراد مسن که بیماری دیابت هم دارند در فصل گرما و با ساعات طولانی توصیه نمی شود اما افراد نوبلوغ هم اگر وضعیت جسمی ضعیفی داشته باشند باید با تشخیص پزشک روزه بگیرند.

نظر متخصصین کلیه

دکتر محسن کرمی، متخصص کلیه و مجاری ادراری (نفرولوژی) و استاد دانشگاه: بیماران کلیوی به خصوص افراد مسن و همچنین نوبلوغ که مشکلات کلیوی دارند و به سختی با مراقبت‌های دقیق و همکاری با پزشک معالج، کراتینین آنها به تعادل رسیده است معمولا روزه گرفتن آنها با عوارضی همراه است و توصیه نمی شود. اما اگر این افراد اصرار به روزه داری دارند اولا باید تحت نظر پزشک و با رعایت نکات و توصیه های جدی پزشکی گرفته شود، ثانیا به هیچ عنوان این روزه داری پشت سر هم نباشد چرا که جبران عوارض آن در مواردی امکان پذیر نیست. اما به طور کلی روزه داری در بیمارانی که کراتینین آنها در حد دو یا بالاتر باشد، پیوند کلیه صورت گرفته، تک کلیه ای هستند، سنگ از نوع عفونی دارند، نارسایی کلیه شدید دارند و فشار خونشان بالا است و در نهایت دیالیزی هستند به طور کلی ممنوع می باشد.

دکتر ابراهیم اسدی، متخصص کلیه: روزه داری افراد مسن و همچنین نوبلوغ که از نظر جسمی ضعیف هستند در فصل گرما و ساعات طولانی که منجر به از دست رفتن آب بدن می شود به هیچ عنوان توصیه نمی شود. در صورت اصرار به روزه گرفتن باید با مشورت پزشک باشد.

دکتر نجمه سهرابی، متخصص کلیه: نمی توان در خصوص روزه گرفتن یا نگرفتن افراد مسن و نوبلوغ نسخه کلی صادر کرد اما به دلیل این که ساعات روزه داری طولانی است پیشنهاد می کنیم این افراد بدون مشورت با پزشک روزه نگیرند. اما اگر این دو گروه، بیماری و مشکلات کلیوی داشته باشند روزه داری برای آنها توصیه نمی شود.

دکتر عباس کرمی، متخصص کلیه: روزه داری برای دو گروه مسن و نوبلوغ در شرایط سالم جسمانی به دلیل این که در معرض انواع بیماری ها قرار دارند باید با مشورت پزشک صورت بگیرد.اما در صورتی که مشکلات کلیوی داشته باشند به دلیل طولانی بودن ساعات روزه داری و برخی مشکلاتی که ممکن است اتفاق بیفتد، توصیه نمی شود.

نظر متخصصین مغز و اعصاب

شهرام ابوطالبی، متخصص مغز و اعصاب و رییس انجمن صرع: روزه داری برای بیماران تشنجی، مشکل ایجاد نمی کند و حتی یکی از راه های درمان مراحل پیشرفت بیماری این است که به بیمار گرسنگی دهند تا در بدن مریض تغییرات متابولیسم رخ دهد. بیماری که دچار صرع است، اگر بتواند داروی خود را در زمان مقرر مصرف کند، روزه داری برای او مشکلی ایجاد نمی کند؛ ولی کسانی که در ایسلند یا کشورهایی که مدت زمان طولانی مثلا ۲۱ یا ۲۲ ساعت روزه می گیرند، برای حفظ روزه نمی توانند روزی ۳ بار داروی خود را مصرف کنند و این ضرر دارد، اما اگر می توانند به گونه ای روزه بگیرند که بتوانند روزی ۱ بار داروی خود را مصرف کنند، روزه داری اشکالی به وجود نمی آورد. اما توجه داشته باشیم که روزه داری برای افرادی مانند پیرمردی که ۷۵ ساله است و سکته مغزی کرده و داروهای متعددی مصرف می کند، مسلما صدمه به همراه دارد. توجه کنیم که هر دارویی باید در زمان خودش مصرف شود، مگر این که بیمار با پزشک مربوط مشورت کند و اگر ممکن است زمان مصرف برخی از قرص ها را تا مدت زمانی جا به جا کنند و به روزه داری بپردازند.

علی اکبر سلطان زاده، متخصص مغز و اعصاب: بستگی دارد! کسانی که مبتلا به صرع، میگرن و سردردهای شدید وتومور مغزی هستند، نباید روزه بگیرند؛ همچنین کسانی که قرص اعصاب مصرف می کنند، اگر روزه داری به صورتی است که مجبور هستند، یک وعده مصرف قرص شان را قطع کنند، نباید روزه بگیرند.

نظر متخصص پوست

دکتر امیرهوشنگ احسانی، متخصص پوست و استاد دانشگاه: لازم است افراد مسن و نو بلوغ که نحیف هستند قبل از روزه داری با پزشک مشورت کنند در صورتی که این افراد از نظر داخلی مشکلی نداشته باشند می توانند در فصل گرم نیز روزه بگیرند فقط تنها عارضه پوستی که متوجه این افراد می شود خشکی پوست است که در بین افراد مسن به دلیل مصرف کمتر آب و میوه بیشتر اتفاق می افتد به این افراد توصیه می کنیم برای جلوگیری از بروز این عارضه در طول روزه داری از کرم های مرطوب کننده استفاده کنند.

نظر متخصص ریه

ثمینه نوربخش، فوق تخصص بیماری های ریوی: روزه داری در میان افراد مبتلا به بیماری های ریوی موجب غلیظ شدن خون، عفونت های ادارای، کم کاری کلیه و کاهش حجم ادرار می شود و همین مساله بیماری را تشدید می‌کند، یعنی اگر مایعات کافی در طول روز مصرف نکنید، این کم‌آبی به علاوه گرمی هوا بر شدت بیماری‌ می‌افزاید. در میان افراد مسن هم علاوه بر این خطر، غلظت خون بیشتر می شود و احتمال سکته مغزی و قلبی افزایش می یابد.

نظر متخصص چشم

هرمز شمس، متخصص چشم: کسانی که عوارض چشمی دارند، نباید روزه بگیرند به خصوص کسانی که دکولمان شبکیه یا بیماری های عفونی دارند، بدانند که ممکن است در گرما و خستگی، بیماری چشمی آنها عود کند لذا به این دست از افراد تأکید می کنم و هشدار می دهم که روزه نگیرند و اگر هم می خواهند روزه بگیرند حتما آب بخورند چرا که برخی از بیماری های شبکیه بسیار خطرناک هستند و اگر بیمار آب ننوشد، صدمات بسیاری بر چشم وارد می شود. یا کسانی که دیابت دارند، تنظیم قندشان به هم می خورد، همه این بیماران حتما باید با دکتر قند مشورت کنند تا با برنامه ریزی صحیح، قندشان را ثابت نگه دارند چون اگر قند پایین و بالا رود، بسیار برای فرد خطرناک است. در همین ایام روزه داری اثر خود را نشان می دهد، انفصال شبکیه بسیار بیشتر می شود و مایع درون چشم از بین می رود و کشش روی شبکیه بیشتر می شود، لذا در مورد کسانی که چشمان ضعیف دارند و شبکیه نازک دارند، خطر کشش روی شبکیه بسیار است و ممکن است که شبکیه آنها کنده شود لذا پیشنهاد می کنیم که روزه نگیرند. در ماه رمضان این گونه عوارض بسیار است و این حقیقتی است که آب زیاد نخوردن عوارض دارد.

نظر متخصصین تغذیه

دکتر سید ضیاالدین مظهری، فوق تخصص تغذیه، استاد دانشگاه و نایب رییس انجمن علمی پیشگیری،‌ درمان و چاقی ایران: از دیدگاه تغذیه اگر افرادی مشکل خاص داشته باشند از روزه گرفتن معاف هستند، اما اگر کسی حتی افراد نوبلوغ و مسن، هیچ بیماری خاصی نداشته باشد در صورت رعایت سه اصل مهم غذایی یعنی تنوع،‌ تناسب و تعادل در وعده‌های سحری و افطار می تواند روزه بگیرد. دختران و پسران نو بلوغ به دلیل این که در مراحل اولیه رشد هستند برای این که روزه داری آسیبی به ساختار رشد و سیستم گوارشی آنها وارد نکند لازم است این سه اصل مهم تغذیه را رعایت نمایند تا دچار لغزش دستگاه گوارشی نشوند. اما هر دو گروه در صورت روزه داری اگر در روز دچار علایمی نظیر سرگیجه،‌ تپش قلب، حالت تهوع، بی حالی، تاری دید و … شدند باید روزه خود را افطار کنند درغیر این صورت روزه خود را ادامه دهند.

دکتر محمد امانزاده، متخصص تغذیه: افراد مسن و فرتوت به دلیل این که بیشتر در معرض انواع بیماری‌های غیرواگیر به خصوص قلبی، گوارشی و غیره هستند و لازم است مدام از نظر پزشکی کنترل شوند بهتر است قبل از روزه داری با پزشک معالج مشورت کنند. دختران و پسران نوبلوغ نیز به دلیل این که در مرحله رشد قرار دارند در صورت روزه داری باید اصول صحیح تغذیه در وعده های افطار و سحری را رعایت کنند و روزه داری برای هر دو گروه بدون سحری توصیه نمی شود ضمن این که اگر در طول روز دچار ضعف شدید و سرگیجه شدند و نتوانستند روزه خود را ادامه بدهند باید افطار کنند.

دکتر فاطمه کریمی، متخصص تغذیه: روزه داری افراد مسن و نوبلوغ در فصل تابستان به دلیل طولانی بودن روزها و گرمای هوا اگر چه دشوار است و خطر کم آبی را با خود به همراه می آورد اما اگر این افراد در شرایط جسمی سالم باشند با رعایت اصول و توصیه های صحیح تغذیه ای بدون مانع است.

دکتر محمد مهدی ترابی، متخصص تغذیه: روزه داری افراد مسن و نو بلوغ آن هم در فصل گرما با ساعات طولانی به دلیل این که در معرض خطر کم آبی قرار دارند باید با حساسیت و دقت بیشتری صورت بگیرد و کاملا از سبک صحیح تغذیه پیروی کنند. بنابراین توصیه می کنیم در ایام ماه رمضان با متخصصان تغذیه مشورت کنند.

برای اطلاع و استفاده از سایر مطالب ما، به کانال تلگرام خانه ما بپیوندید: