به قلم: محدثه یوسفلو
در فصل سیزدهم خانه ما به استان کردستان رفتیم، استانی با فرهنگی کهن و مردمانی اصیل. کردستان برای بسیاری از مردم، تصویر لباسهای رنگارنگ و پایکوبیهای پرشور و هیجان را تداعی میکند.
بیشتر بخوانید: کردستانی که باید دید: نگاهی به سفرهای خانوادههای فصل سیزدهم خانه ما
در این مقاله میخواهیم با برخی از آداب و رسوم مردمان کرد آشنا شویم.
رقص کردی یا ههلپرکی، یک رقص دسته جمعی است که هر نفر دست نفر بعد را میگیرد و یک نیم دایره تشکیل میدهند و شروع به رقصیدن میکنند. بستگی به نوع مراسم، حرکات این رقص بهشکلهای متفاوتی اجرا میشود.
در زمان عید نوروز مردم با پوشیدن لباسهای رنگی، روشن کردن آتش و اجرای ههلپرکی به استقبال نوروز میروند. البته در برخی از مناطق کردستان این مراسم، ۲۵ روز قبل از روز سال نو برگزار میشود.
مثل بسیاری از شهرهای ایران، کردها هم رسم دارند به تازه عروسها هدیه بدهند. خوانچه به هدیهای میگویند که در عید برای تازه عروسها و دختران نامزد کرده میبرند. اگر تازه مراسم عروسی برگزار شده باشد، خانواده عروس برای اولین عید پس از ازدواج، خوانچه را به خانهی عروس و داماد میبرند و اگر به تازگی نامزد کرده باشند، داماد خوانچه را به خانه عروس میبرد.
خوانچه میتواند شامل کله قند، میوه، شیرینی، آجیل، عطر، طلا، جوراب، تخم مرغ رنگ شده، صابون، ماهی، سبزه، سیب سرخ زرورق پیچیده شده، پارچه و لباس باشد.
به باور مردم کردستان، در گذشته، عالمی به نام پیر شالیار در منطقه اورامان زندگی میکرده است. وقتی دختر حاکم بخارا، «بهار خاتون»، از داستان معجزات پیرشالیار باخبر میشود، به نیت شفا به سمت وی راهی میگردد و در راه، اول شنواییاش و سپس قدرت تکلمش را به دست میآورد. حاکم بخارا که این داستان را میشنود، دخترش را به ازدواج پیر شالیار در میآورد و از آن زمان به بعد هر سال، تاریخ ازدواج این دو را در اورامان جشن میگیرند.
این مراسم که به اسم شکستن سنگ مقدس هم شناخته میشود، از اواسط بهمن شروع میشود و ۳ روز نیز ادامه پیدا میکند.
پیرشالیار، بیشتر از جشن به مراسمی عرفانی شبیه است، در این مراسم قربانی میکنند و با گوشت آن آش جو یا هولوشینه تشی میپزند، دعا و ذکر میگویند و همچنین اتفاقاتی مانند انتخاب کدخدا، امام جمعه و… نیز در این مراسم صورت میگیرد.
نوروزخوانی از رسمهای عید نوروز است، در این مراسم همه اهل خانواده و همسایهها در خانه یک نفر جمع میشوند و یک نفر هم نقال میشود و نوروزنامه را مثل خواندن شاهنامه، نقالی میکند.
البته نوروزخوانی، رسمی فراموش شده است و به غیر از برخی از روستاهای کردستان، در جای دیگری اجرا نمیشود.
شال اندازی، مراسمی نوروزی است که بیشتر، کودکان و نوجوانان، در آخرین سهشنبه قبل از سال نو انجام میدهند. در این مراسم شالها را به هم گره میزنند تا یک شال بلند درست کنند و آن را از پشت بام خانهها بر روی درها میاندازند تا صاحبخانه، شیرینی، نان، پول و… در شالشان بگذارد. در حین پایین انداختن شال هم آواز محلی«ههتهری، مهتهری، شتیکمان بو بخه نه بن چهپهری» را میخوانند که یعنی هدیهای برایمان به پشت پرچین بیاورید.
در پایان مراسم هر چه را که مردم در شال انداختهاند، بیرون میآورند و آن را به فال سال پیش رویشان میگیرند، اگر شیرینی پیدا کنند، یعنی سال پر از شادی، و اگر نان پیدا کنند یعنی سال پربرکتی خواهند داشت.
میرمیرین، یک مراسم نوروزی جالب و خندهدار است که معمولا در اولین چهارشنبه سال برگزار میشود. این رسم بیشتر در زمان خان و رعیتی محبوبیت داشت و امروزه کمتر برگزار میشود.
میرنوروزی به این شکل اجرا میشود که یک نفر از میان مردم که شوخطبع ولی در عین حال جدی و مقتدر است، بهعنوان «میر» انتخاب میشود. میر بهطور موقت فرمانروای مردم میشود و وظیفه دارد کارهای روستا را اداره کند اما با این شرط که نباید بخندد یا حتی لبخند بزند! اگر مردم بتوانند او را بخندانند، فورا از مقامش کنار گذاشته میشود.
میر، افرادی را هم به عنوان مشاورش انتخاب میکند، وزیر دست راست که کارهای عادی را انجام میدهد، وزیر دست چپ که کارهای عجیب و غریب را اجرا میکند و میرزا که دستورات میر را یادداشت میکند.
میر و همراهانش در طول حکومت موقتشان، در کوچه و بازار میچرخند، دستورهای بامزه و غیرمنتظره میدهند و مردم را میخندانند. از طرف دیگر مردم هم تلاش میکنند با شوخیها و کارهای خندهدار، میر را بخندانند. در پایان حکومت، اگر میر هنوز نخندیده بود، میتواند به خانهی یکی از بزرگان پناه ببرد و یا جایی پنهان شود.
این مراسم بیشتر جنبه طنز و سرگرمی دارد و باعث میشود مردم در کنار هم بخندد و اوقات خوبی داشته باشند.
به باور اهالی منطقه، سمنو مهریه حضرت فاطمه (س) است، به همین علت سمنو پزان، در گذشته، مراسمی مخصوص زنان کرد بود. زنان دور سمنو حلقه میزدند و جشن و پایکوبی میکردند. امروزه این مراسم بهشکل مذهبی و دسته جمعی صورت میگیرد.
پختن سمنو ۱۵ روز مانده به عید انجام میشود. برای این کار گندم و جو را خیس میکنند و در دیگهای بزرگ، در حالی که دعا و روضه میخوانند، سمنو را میپزند.
کوسه گردی یا کوسهنشین از نمایشهایی است که امروزه فراموش شده، اما تا ۲ دهه گذشته برگزار میشد. در این نمایش اهالی روستا دسته دسته میشدند و ماسکهای عجیب و غریب میپوشیدند و به یک نفر نقش کوسه و به شخص دیگری نقش زن کوسه را میدادند.
مردم در کنار کوسه و عروسش جمع میشدند و آنها را بدرقه میکردند، در طول مسیر هم به مردم خبر رسیدن بهار و پایان زمستان را میدادند و از آنها هدایایی در ازای این خبر خوش دریافت میکردند.
رقص کردی یا همان ههلپرکی، از کهنترین و با اصالتترین رقصهاست. واژه «ههلپرکی» از کلمه «ههلپر» به معنای تکان و جنبش میآید اما خود «ههلپرکی» در اصل به معنای حمله کردن است، در واقع رقص کردی، نمادی از حرکات جنگی است و در گذشته نیز فقط به نیت تقویت قوای جسمی و روحی مردم صورت میگرفت.
در رقص کردی، افراد دست نفر بغلی را میگیرند و با ریتم مشخصی پاهایشان را به زمین میکوبند، این ریتم را نوع مراسم و فردی به نام «سرچوبی کش»، که در ابتدای صف قرار دارد تعیین میکند. علاوه بر کوبیدن پا، رقصندگان با حرکاتی موزون بدنشان را تکان میدهند.
رقص کردی شامل دو نوع میشود، رقص سماع یا مذهبی و رقصهای محلی کردی یا رزمی و برخی از این رقصها نشانه شادی هستند و برخی نشانه غم و مصیبت.
انواع رقص کردی با ضربها، حرکات و فلسفههای متفاوت انجام میشود. در ادامه با چند نوع از رقصهای متنوع کردی آشنا میشویم.
کلمه «چهپی» در زبان کردی به معنای چپ است. رقص چهپی ،مورد پسند اکثر مردم کردستان است، اما در بین زنان کرمانشاهی، بیشترین محبوبیت را دارد. هدف این رقص، ایجاد تعادل بین قسمت راست و چپ بدن است، در بیشتر مواقع مردم با قسمت راست بدنشان کار میکنند و با اجرای این رقص، سمت چپ بدن نیز درگیر میشود و در نتیجه از تنبلی خارج میشود.
گهریان در زبان کردی به معنای راه رفتن و یا گشتوگذار است. حرکات این رقص در ابتدا بسیار ملایم است ولی به مرور شدت میگیرد و بیننده را به یاد گشتوگذار در طول زندگی میاندازد. ملودی این رقص در تمامی مناطق کردستان بهشکلی ثابت نواخته میشود و هم در بین مردم روستا و هم در بین مردم شهر، محبوب است.
رقص پشت پا ریتم تندتری به نسبت گهریان دارد و هدف آن هوشیار کردن مردم است که مبادا در زندگی از کسی پشت پا بخورند! در اکثر مناطق کردستان، این رقص فقط توسط مردها اجرا میشود.
در این رقص، قدمها لنگان لنگان برداشته میشود و هدف آن، نمایش شکست و مصیبت است.
ههلگرتن در لغت به معنای بلند کردن چیزی میباشد و رقصی بسیار پر شور و هیجان است. هدف این رقص که با ریتمی تند اجرا میشود، از بین بردن هرگونه خستگی و کسالت است.
رقص لبلان با ریتمی آهسته انجام میشود، معمولا این رقص بعد از رقصهایی با ریتم تند مثل رقص پشت پا، گهریان، ههلگرتن و… انجام میشود و هدف آن استراحت کردن و تجدید قوا است.
این رقص، ریتم تندی دارد و بیشتر تناسب بین حرکات دست و پا دیده میشود. در رقص خان امیری، غرور و خودنمایی، پنهان است و تداعی پرواز پرندگان و همچنین پیروزی است
در این رقص، یک قدم به جلو و یک قدم به عقب میگذارند و رقصندگان به همین شکل تا پایان ادامه میدهند. در این رقص، تجزیه و تحلیل، دوراندیشی و احتیاط به نمایش گذاشته میشود.
رقص دیلان بهشکل دسته جمعی اجرا میشود، به این صورت که یکی در میان دختر و پسر حلقه میزنند و پایکوبی میکنند.
رقص سه جار به معنی سه بار است که در فرهنگ فولکلوریک کردها، نمادی از عدد مقدس ۳ است. در این رقص که گاهی با ریتم تند و گاهی با ریتم آرام اجرا میشود، ۳ حرکت پا و ۳ حرکت رو به جلو وجود دارد.
بیشتر بخوانید: طعم به یادماندنی کردستان: ۸ غذای محلی که نباید از دست بدهید
کردستان سرزمین یکی از اصیلترین اقوام ایرانی است که آداب و رسوم بسیاری را نسل به نسل، منتقل کردهاند. در این مقاله با برخی از این آداب و رسوم مثل آئین و مراسمات مربوط به جشن نوروز، انواع رقص کردی، مراسم پیرشالیار و… آشنا شدیم.
قسمتهای قبلی مسابقه را از کانال یوتیوب کامامدیا تماشا کنید.
برای اطلاع و استفاده از سایر مطالب ما، به شبکههای اجتماعی خانه ما بپیوندید: